 |
| Bìa của cuốn sách “Khuyến học” |
Khuyến học (nhan đề gốc: Gakumon no Susume - Nghiên cứu về học vấn) là một trong những tác phẩm kinh điển của tiểu luận tư tưởng và văn hóa Nhật Bản, của học giả Fukuzawa Yukichi (1835 - 1901). Ông là nhà tư tưởng, nhà giáo dục và nhà báo nổi tiếng. Fukuzawa là người sáng lập Trường Đại học Keio Gijuku (ngày nay là Đại học Keio), một trong những trường đại học danh giá nhất Nhật Bản, và ông được xem là người đặt nền móng cho nền giáo dục hiện đại ở xứ sở Mặt Trời mọc.
Cuốn sách bao gồm 17 bài tiểu luận, từng được đăng tải qua nhiều kỳ trên tạp chí Jiji Shimpo từ năm 1872 đến 1876, trong bối cảnh nước Nhật đang trải qua cuộc Duy tân Minh Trị (Meiji Restoration) - thời kỳ chuyển mình từ phong kiến sang hiện đại hóa để tránh bị các cường quốc phương Tây xâm lược. Fukuzawa đã viết Khuyến học trong tâm thế của một trí thức tiến bộ kêu gọi khẩn thiết, thúc đẩy người dân Nhật Bản học tập không ngừng để xây dựng một xã hội tự cường, bình đẳng và văn minh.
Điều đáng quý là Khuyến học không phải là một tác phẩm lý thuyết khô khan. Trái lại, 17 chương sách được viết bằng văn phong hàm súc, tường minh, sắc bén nhưng gần gũi, giàu tính thuyết phục. Fukuzawa không nói những điều quá cao siêu, mà bắt đầu từ những câu hỏi rất đời sống: Vì sao con người sinh ra vốn bình đẳng mà lại có kẻ giàu, người nghèo? Vì sao có người làm chủ, kẻ làm thuê? Vì sao dân tộc này hưng thịnh, dân tộc khác suy tàn?
Từ đó, ông phát triển ba trụ cột tư tưởng xuyên suốt tác phẩm:
Thứ nhất, học tập là chìa khóa của độc lập cá nhân và tự chủ quốc gia. Ông cho rằng, học vấn giống như “đôi cánh” giúp người ta bay cao, thoát khỏi sự lệ thuộc vào người khác. Vì vậy những bài viết của ông kêu gọi mọi người - từ nông dân đến quý tộc - phải học để tự cường.
Thứ hai, bình đẳng và quyền con người. Ông phê phán gay gắt những hủ tục phong kiến, chế độ đẳng cấp, mê tín dị đoan; đồng thời khẳng định giá trị phổ quát của tự do cá nhân và phẩm giá con người. Với Fukuzawa, học vấn chính là con đường ngắn nhất để con người thoát khỏi thân phận thấp kém do xã hội áp đặt.
Thứ ba, hiện đại hóa xã hội: Fukuzawa khuyến khích học hỏi những tinh hoa từ phương Tây không phải để “sùng ngoại” mà để áp dụng những giá trị tiến bộ như dân chủ, khoa học và đạo đức nhằm phát triển đời sống văn hóa, xã hội và kinh tế của Nhật Bản. Đó là sự tiếp biến văn hóa đầy bản lĩnh.
Không phải tự nhiên mà Khuyến học được mệnh danh là “quốc thư” của Nhật Bản. Trong nhiều thập kỷ, tác phẩm đã được in hơn 10 triệu bản - một con số hiếm có trong lịch sử xuất bản thế giới lúc bấy giờ. Ảnh hưởng của cuốn sách không chỉ dừng lại ở thời Minh Trị, mà còn lan tỏa sâu rộng trong tư duy giáo dục và tinh thần tự cường của dân tộc Nhật cho đến tận hôm nay.
Ở Việt Nam, Khuyến học đã được dịch và tái bản nhiều lần, thường được xem như “cuốn sách mọi người nên đọc”. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghệ số, khi tri thức mở ra trước mắt nhưng con người lại dễ lạc hướng giữa quá nhiều lựa chọn, những tư tưởng của Fukuzawa về học để làm người tự do, học để tự lập, học để phụng sự xã hội vẫn giữ nguyên giá trị. Đọc Khuyến học hôm nay, chúng ta nhận ra: Fukuzawa không dạy con người học để hơn người khác, mà học để “không bị chìm đắm trong sự ngu dốt của chính mình”.
Khoảng 250 trang sách không chỉ thể hiện tầm vóc tư tưởng của một trí thức lớn, mà còn chứa đựng những lời khuyên rất thực tế, có thể áp dụng vào đời sống hàng ngày; và câu hỏi mà Fukuzawa từng đặt ra vẫn còn nguyên tính thời sự: “Ta đang học để chạy theo thành tích, tô vẽ cá nhân, hay để trở thành một con người thực sự tự chủ và phụng sự cho đất nước?”.