“Tít đâu! Ra bà cho!”. Bà đặt đôi gánh xuống sân đưa cho tôi chùm dủ dẻ, đoạn giở nón cời phe phẩy xua cái nắng oi nồng. Quay qua cô tôi đang hong tóc, bà giục “Bắc cơm chưa? Ăn sớm mẹ còn ngâm gạo mai xay bột đúc bánh xèo cho Tít, nó sắp về thành phố”.
Cô tôi nhanh nhẹn vào bếp thổi lửa. Bữa cơm dọn ra trên tấm chiếu manh, chỉ có ba người với bát canh rau tập tàng hái trong vườn nhà... Tôi hít hà đĩa cá chuồn kho mít của bà. Cái nồi gang còn lấm tấm tàn rơm, tôi mở vung xới cơm cho bà ra cái chén nhôm lâu năm đã mòn vẹt, nhưng nhất định bà không vứt nó đi. “Cái chén này có từ ngày ông chưa đi xa…” nhắc đến ông, bà lại nghẹn ngào.
“Bà thương ông nên không đi lấy chồng chứ gì!”, tôi ngô nghê nói. Chưa nói hết câu, tôi đã thấy bắp chân đau điếng vì cái nhéo của cô. Bà gắp miếng mít non, đôi đũa trong tay bỗng run run... Bà kho cá chuồn với mít là ngon nhất trần đời. Tôi chồm qua dụi đầu vào ngực bà, kịp nhìn thấy đôi mắt già nua đang ầng ậc nước. “Cha mày! Nịnh bà là giỏi”.
Ngày còn trẻ, bà tôi là cô gái đẹp nhất làng. Bà gặp ông tôi, hai người bén duyên từ cái nhìn đầu tiên. Về sống với nhau được ba năm, bà đã kịp cho ra đời hai người con là cha và cô tôi. Cô tôi vừa tròn năm, ông tôi theo bạn lên rừng đi gỗ rồi không về. Người ta kể rằng, cơn lũ ở rừng đột ngột ập về lúc nửa đêm, cuốn trôi cả người, nhà cửa và heo gà ở ngôi làng đó. Hôm sau lũ yên, người ta tìm thấy xác một người, còn hai người mất tích, trong đó có ông tôi. Bà tôi sau cơn vật vã thì khăn gói lên đường ngược xuôi tìm chồng. Ai thấy cũng thương, khuyên bà thôi ý định, bao nhiêu năm rồi, xác ông giờ cũng vùi tận nơi nào biết đâu mà tìm. Lặn lội ngược xuôi tìm ông không thành, bà trở về lên chùa, khấn vái tứ phương.
Năm ông ra đi, bà hãy còn là thiếu phụ xinh đẹp. Mới ngoài hai mươi, đến trai làng chưa vợ nhìn bà cũng say. Ông bà cố tôi thấy con gái còn quá trẻ, khuyên đi bước nữa, để hai đứa con ông bà mang về nuôi giúp. Bà chỉ yên lặng, lầm lũi sớm hôm ra đồng. Nhiều gã trai làng theo đuổi bà không thành thì quay qua ác miệng, bảo bà tôi ăn phải bùa yêu của ông từ ngày con gái nên cứ chờ, cứ đợi.
Năm cha tôi vào đại học, người đàn ông mất tích cùng với ông tôi bỗng đột ngột trở về với đôi chân tàn phế sau mười lăm năm đằng đẵng. Ông kể, ông bị lũ cuốn trôi, đá tảng đè vào chân dập nát. Trong cơn lũ hung bạo ông nghĩ mình sẽ chết. Lúc tỉnh lại thấy mình nằm trong ngôi nhà của một người dân tộc. Đôi chân được chữa lành nhưng vĩnh viễn ông không còn đi lại được nữa. Bà tôi hay tin lòng khấp khởi hy vọng. Hôm sau bà khăn gói lên đường tìm đến ngôi làng người đàn ông đã ở. Một tuần sau bà trở về, đôi mắt câm lặng và cái miệng gần như mất cả nụ cười.
Năm tháng trôi, cha tôi lập gia đình còn cô tôi ở vậy. Bà nói cách gì cô cũng một mực không nghe. Đám trai làng thầm thương cô, lượn lờ năm này qua năm nọ rồi cũng thôi, chẳng ai mà đeo đuổi một người cả đời. Cô tôi ngoài ba mươi vẫn hồn nhiên trong trẻo như gái đôi mươi, sáng ra đồng, chiều về sà vô bếp nấu cơm, vừa làm vừa rúc rích cười mặc bà tôi cứ len lén thở dài.
***
Tôi chạy chân trần trên cánh đồng vàng xuộm, đuổi bắt con châu chấu to bằng ngón tay. Cô tôi theo sau, mớ tóc dài xổ tung cùng với nụ cười chấp chới nắng. Hai ngày nay bà tôi than mệt trong người. Hai cô cháu lên đồi hái lá trâm. Cô tôi đi trước, đôi gánh kĩu kịt. Tôi theo sau, thở hồng hộc như con Mực chạy ngoài đồng giữa trưa. Đến cái ao bèo cô dừng lại dặm mồ hôi, cởi nón phe phẩy. Tôi ngồi bệt xuống mương nước giữa đồng, ngửa mặt nhìn những đám mây, bâng quơ hát bài đồng dao mới học: “Huê hà huê hưởng/Cà cưỡng bay cao/Chóc mào bay thấp/Chim bay về ấp/Đỏ mỏ về trời/Nghe tiếng tao mời/Về ăn thịt chuột…”. Cô tôi phe phẩy cái nón trong tay quay qua phì cười. “Về thôi, không bà lại đợi!”.
Về đến nhà đã trưa trầy trưa trật. Từ đầu ngõ tôi đã gọi bà thiệt to. Không có tiếng trả lời. Vào nhà cũng không thấy bà đâu, tôi chạy xuống bếp, tro bếp lạnh tanh. Mọi hôm giờ này bà đã vần nồi cơm bên bếp lửa. Linh tính, tôi vào buồng. Bà nằm trên giường, tấm chăn mỏng đắp ngang người. Tôi lại gần khẽ lay. Bà vẫn nằm im.
Quăng gánh lá xuống sân, cô lao vào buồng hốt hoảng lay bà, vừa lay cô vừa mếu máo “Mẹ làm sao thế này!”. Quay qua tôi, cô giục :“Nhanh phụ cô đưa bà ra trạm xá”. Lúc này bà hé mắt, ra hiệu cô lại gần “Đừng đưa mẹ đi đâu hết, đến giờ mẹ theo thầy rồi, thầy đợi mẹ dưới kia!”.
“Nghe mẹ dặn đây…”, bà tôi thều thào tiếng được tiếng mất. Cô tôi áp tai vào bà, nước mắt lưng tròng, đầu khe khẽ gật. Tôi đứng như trời trồng trong tiếng bà đứt quãng “Mẹ đi dây, đợi anh con về, lôi cái rương dưới gầm giường… mở ra rồi… chôn toàn bộ đồ trong đó… theo mẹ”. Lúc này tôi như sực tỉnh, hiểu điều gì đang xảy ra. Tôi lao đến ôm chặt bà “Bà ở lại với con, đừng đi mà! Mới hôm nào bà còn bảo…” .
Bà tôi buông một tiếng thở hắt, cánh tay thõng xuống chiếu, đôi mắt nhẹ nhàng khép lại. Cha tôi về đến nơi bà đã nằm như say ngủ. Ông lặng đi bên bà, hai hốc mắt khô rang. Có lẽ nước mắt cha tôi chảy ngược hết vào trong. Cha ôm bà nấc nghẹn “Mẹ đi đột ngột quá, chẳng đợi con”.
Người làng kéo đến chật kín nhà lo việc ma chay cho bà. Lúc này cô tôi mới sực nhớ lời bà trăng trối. Cô kéo cha tôi vào buồng, lôi cái rương dưới gầm giường ra. Cha mở hũ đầu tiên ra, bên trong một nắm đất đã vón lại khô cứng như đá. Cha mở tiếp hũ thứ hai, hũ thứ ba, rồi thứ tư… Cả thảy mười lăm hũ sành, tất cả bên trong đều có một nắm đất, hầu hết đã khô cứng. Dưới đáy rương cha tôi còn tìm thấy một lá bùa được cột bằng những sợi chỉ màu. Lá bùa thì tôi hiểu nhưng không hiểu vì sao bà lại cất làm gì những mười lăm hũ đất. Góc buồng, cô tôi ôm mặt rấm rứt khóc, tiếng khóc bật ra rồi nghẹn lại. Cha tôi sau một hồi lặng đi, ông rưng rưng nâng từng chiếc hũ lên, đậy nắp cẩn thận rồi đặt lại vào chiếc rương như cũ.
“Đây là những nắm đất trên đường, nơi bà đã đi tìm ông. Có lẽ không biết thân xác ông lưu lạc phương nào nên đến mỗi nơi bà nhặt một nắm đất mang về, xem như luôn có ông bên cạnh” tiếng cha thầm thì. “Em cũng nghĩ vậy!” - cô tôi nghẹn ngào.
Người làng mặc cho bà tôi bộ áo dài đẹp nhất, đó là bộ áo dài ngày cha mẹ tôi về với nhau. Bà nằm đó, gương mặt thanh thản, miệng như nở nụ cười mãn nguyện khi cha tôi nhẹ nhàng xếp mười lăm hũ sành cho vào chiếc áo quan. Ngày đưa bà ra đồng, cha lặng lẽ đi trước, tôi đi bên cô, ngước đôi mắt đỏ hoe nhìn đoàn người đến tiễn bà đoạn đường cuối cùng. Nắng lên cao, tôi nghe thấy tiếng con chim bắt cô trói cột lanh lảnh hót vang trên những tán cây ven đồi. Một mùa thu nữa lại về.